Loài Kiến

Sơ lược về loài kiến

Kiến – loài công trùng có tập tính xã hội cực cao thuộc họ Formicidae, có bà con với loài ong, bộ Hymenoptera. Người ta thống kê được rằng trên toàn thế giới có khoảng 12.500 loài kiến, chủ yếu tập trung ở các vùng nhiệt đới, cận nhiệt đới.

Kiến vốn được xem là một xã hội loài người thu nhỏ, một chiếc tổ có thể là nơi trú ẩn của hàng triệu cá thể kiến. Và mỗi tập đoàn kiến thường hùng cứ cả 1 khu vực đất rộng lớn. Tuy có hàng triệu cá thể nhưng tổ kiến giống như 1 tổ chức cá nhân với nhiều cơ chế vận hành riêng biệt, tất cả hợp thành 1 thể thống nhất.

Kiến có thể được tìm thấy ở tất cả mọi nơi trên Trái Đất của chúng ta. Chỉ riêng có 1 số nơi do khí hậu quá khắc nghiệt nên không có sự xuất hiện của kiến là ở vùng Nam Cực, Iceland, Polynesia, Hawaii,…

Và ở đây cũng không quên nhắc đến loài mối, bởi mối cũng có nơi được gọi là kiến trắng. Tuy mối quan hệ giữa 2 loài này rất cách biệt nhưng chúng có cấu trúc, cơ cấu xã hội giống nhau.

Sự tiến hóa

Họ Formicidae thuộc bộ Hymenoptera. Dựa theo các tài liệu phân tích về hệ thống sinh học loài giống thì Kiến tiến hóa từ thời giữ kỷ Phấn trắng, tức tầm khoảng 130 – 180 triệu năm trước đây. Sau khi lượng cây hạt kín xuất hiện, kiến đã tách ra thành nhiều giống loài, trở thành kẻ thống trị mạnh mẽ của giới sinh vật khoảng 60 triệu năm trước. Các nhà sinh vật học đã tìm ra được nhiều hóa thạch từ kỷ Phấn trắng, chúng là lớp trung gian riêng biệt giữa kiến và loài ong, qua đó giúp có thêm bằng chứng để tìm hiểu nguồn gốc về loài ong.

Hình thái học

Ở mặt hình thái cơ thể, Kiến có điểm khác nhau với các loài côn trùng khác bởi cặp râu gấp khúc, cùng cơ thể kiến phân chia thành 2 phần riêng biệt, nối ở giữa là phần eo thon gọn. Eo kiến được cấu tạo bởi 1 hoặc 2 đốt sống.

Cơ thể của Kiến như các côn trùng khác, thường gồm 1 khung xương ngoài che chở toàn bộ cơ thể, 1 bộ phận liên kết có nhiệm vụ kết nối các cơ. Như vậy, nó khác hoàn toàn với cấu tạo xương bên trong của loài người cùng nhiều loài động vật có xương sống khác. Kiến không có phổi, lượng oxy cùng CÒ được trao đổi qua lại thông qua các lỗ thông bé xíu ở khung xương ngoài, hay còn gọi là lỗ thở.

Cơ thể kiến chia làm 3 phần : Đầu, ngực và bụng.

Các cơ quan cảm giác của kiến tập trung nhiều nhất ở phần đầu. Y hệt như những loài côn trùng khác, kiến có đôi mắt to, đẹp, đó là sự kết hợp của nhiều thấu kính nhỏ, giúp kiến nhận biết cực tốt những chuyển động của môi trường xung quanh. Kiến có 3 con mắt đơn trên đỉnh đầu, giúp kiến nhận biết được cường độ mạnh, yếu của ánh sáng tự nhiên. Râu kiến là 1 cơ quan chuyên dùng để giao tiếp, phát hiện thức ăn, hóa chất, chất bài tiết tiết ra từ các cá thể kiến xung quanh. Ngoài ra, râu kiến còn là cơ quan rất nhạy bén với các chuyển động của sự vật xung quanh chúng. Hơn nữa, đầu kiến còn được trang bị đôi hàm cực khỏe. Hàm dưới thường dùng để vận chuyển thức ăn, vũ khí tự vệ, dụng cụ xây tổ.

Phần ngực kiến có 3 cặp chân, dưới tận cùng mỗi cặp chân có hình dạng của cái móc, giúp kiến thuận tiện hơn trong việc leo trèo. Ri6ng với kiến chúa, kiến đực thì còn được thêm 1 đôi cánh ở ngực.

Bụng kiến là nơi tập trung nhiều cơ quan quan trọng, bao lun cả bộ phận sinh sản. Hầu như tất cả các loài kiến trên thế giới đều có kim châm, dùng để phóng hóa chất khiến con mồi tê liệt và đó cũng là vũ khí để chúng tự vệ, bảo vệ tổ.

Sự phát triển

Vòng đời của kiến thường hay bắt đầu ở quả trứng. Trứng nếu được thụ tinh từ kiến đực thì khi nở ra sẽ là kiến cái, không được thụ tình thì sẽ là kiến đực. Kiến có vòng đời “biến thái hoàn toàn” và phải trải qua các giai đoạn như trứng -> ấu trùng -> cá thể nhộng -> Kiến trưởng thành. Ở giai đoạn ấu trùng, Kiến hoàn toàn phụ thuộc vào sự hỗ trợ của các con Kiến khác trong tổ, bở ấu trùng Kiến không có chân. Điểm khác biệt giữa Kiến Chúa và Kiến Thợ lệ thuộc vào sự nuôi nấng, chăm sóc ở lúc khi còn là ấu trùng. Đó cũng là phương thức trao đổi thức ăn, nguồn dinh dưỡng giữa các con Kiến trưởng thành trong tổ. Để âu trùng và nhộng phát triển thì chúng cần được nuôi dưỡng trong 1 điều kiện nhiệt độ thích hợp. Chính vì vậy, ấu trùng thường được hoán đổi vị trí trong tổ để phù hợp với từng giai đoạn phát triển.

1 con kiến thợ trưởng thành sẽ mất 1 vài ngày đầu để chăm sóc cho Kiến chúa và Kiến non. Sau thời gian đó, chúng sẽ chuyển sang đào hao, tìm kiếm nguồn thức ăn, bảo vệ tổ Kiến khỏi thiên địch của thiên nhiên. Việc thay đổi chức năng này có lúc sẽ diễn ra đột ngột hay được gọi là công việc thời vụ. Tuy nhiên với 1 số loài Kiến khác, cấp độ Kiến cao hay thấp phụ thuộc vào kích cỡ. Kiến thợ sẽ tiến hóa theo các kích cỡ khác nhau: nhỏ, vừa, lớn. Thường thì các loài Kiến lớn sẽ tiến hóa không đều với chiếc đầu to, cùng 1 đôi hàm to lớn, rắn chắc. Có thể gọi chúng là Kiến lính bởi với vũ khí là cặp càng to khỏe thì sẽ giúp chúng bảo vệ tổ vững chắc hơn, dù cho nguồn gốc chúng là kiến thợ và nhiệm vụ của chúng cũng không khác biệt mấy so với kiến thợ cỡ bé hơn.

Hầu hết trong 1 xã hội loài kiến thì chỉ có Kiến Chúa, Kiến sinh sản mới có thể giao phối. 1 tổ Kiến có thể có nhiều Kiến Chúa, không như tổ mối chỉ có 1 Mối chúa là chịu trách nhiệm chính cho việc sinh sản. Kiến đực cùng Kiến cái có cánh dường như không có công việc gì khác ngoài ăn rồi giao phối. Vào 1 thời gian thích hợp, các con đực cùng kiến cái sẽ bay ra khỏi tổ. Rồi quá trình giao phối diễn ra trong khi bay, sau 1 thời gian thì con đực sẽ chết. Rồi những con kiến cái sau khi hạ cánh sẽ tìm 1 vị trí thích hợp để làm 1 cá thể tổ kiến hoàn toàn mới. Lứa kiến thợ đời đầu thường có kích thước bé, yếu hơn so với các lứa Kiến về sau. Sau khi được sinh ra thì chúng sẽ bắt tay ngay vào công việc nới rộng tổ, săn lùng thức ăn, chăm sóc trứng, ấu trùng…Và đó cũng là cách hình thành 1 tổ Kiến. Ngoài ra cũng có 1 số loài Kiến mà có nhiều Kiến Chúa trong tổ, thì 1 trong những con Kiến Chúa cùng 1 lượng kiến thợ trung thành sẽ tách ra tổ cũ và di dời đến vị trí khác và thiết lập một đế chế mới. 1 xã hội vô cùng phức tạp như loài người.

1 tập đoàn Kiến có thể phát triển, tồn tại trong 1 thời gian khá dài. Kiến Chúa có tuổi thọ lên đến 30 năm, trong khi Kiến thợ thì tầm khoảng 1 –  3 năm. Riêng con đực thì có tuổi thọ rất ngắn ngủi, tầm 1 vài tuần.

Tập tính và đặc điểm sinh thái

Kiến liên hệ với nhau qua 1 loại hóa chất gọi là pheromone. Như nhiều loài côn trùng khá, bằng bộ râu dài, mỏng Kiến có thể định vị được mùi vị, vị trí của thức ăn. Cặp râu cũng là 1 bộ phận thu thập nhiều thông tin về môi trường xung quanh cho Kiến. Với phần lớn cuộc đời tiếp xúc với bề mặt đất, nên đó cũng là vị trí thích hợp để chúng để lại dấu chân bằng pheromone giúp các cá thể Kiến có thể lần theo. Khi dấu tích dẫn đến nguồn thức ăn bị cắt khúc, Kiến sẽ chủ động tìm 1 đường đi mới dẫn đến nguồn thức ăn. Nếu thành công trong việc này, chúng sẽ ghi lại dấu vết trên con đường mới này cho các cá thể Kiến còn lại theo chân. 1 điểm thú vị khác là vị trí của tổ Kiến được Kiến xác định dựa trên trí nhớ về địa hình cũng như là dựa vào vị trí của Mặt Trời.

Pheromone cũng được Kiến áp dụng vào nhiều trường hợp khác. Nếu 1 cá thể Kiến bị thương rất nặng trong quá trình bảo vệ tổ thì sẽ tiết ra chất pheromone với nồng độ cao hơn bình thường, đây như là 1 tín hiệu cảnh báo, nhằm để các cá thể Kiến khác nhận ra được kẻ thù mà chúng đang đối mặt nguy hiểm tới nhường nào. Đặc biệt hơn, ở 1 số loài Kiến khác, chúng còn dùng pheromone nhằm mục đích gây nhiễu, khiến cho kẻ thù tự tiêu diệt lẫn nhau.

Ngoài ra, pheromone cũng được ghi lại trong thức ăn nhằm hiển trị trạng thái sức khỏe của 1 cá thể kiến nào đó.

Tự vệ

Kiến công kích các loại sinh vật khác hòng bảo vệ tổ khỏi sự xâm phạm. Bằng cách dùng đôi hàm to khỏe để cắn, riêng ở 1 số loài Kiến khác thì chúng còn có khả năng tiêm chất độc.

Ngoài thiên chức tự vệ, Kiến cũng cần bảo vệ tổ khỏi dịch bệnh lây nhiễm. Một số Kiến thợ có nhiệm vụ dọn dẹp, giữ gìn vệ sinh trong tổ, dọn dẹp, chôn cất xác kiến đã chết ở bên trong tổ.

Với hệ thống kiến trúc phức tạp trong tổ Kiến, chúng có thể chống lại những thiên địch của tự nhiên như ngập úng dài lâu,…

Cấu trúc tổ kiến

Tổ kiến được cấu tạo rất phức tạp với nhiều lối đi, 1 số loài Kiến du mục và không đặt tổ cố định tại 1 vị trí lâu dài. Có loài Kiến làm tổ dưới đất, hoặc trên cây. Nguyên vật liệu mà Kiến dùng để xây tổ bao gồm đất, lá cây,rễ cây… và chúng thường nghiên cứu, chọn lựa kỹ càng nơi làm tổ.

Kiến và con người

Kiến tỏ ra khá hữu ích trong việc tiêu diệt côn trùng phá hoại. Tuy nhiên, Kiến cũng gây nhiều phiền toái khó chịu cho con người khi chúng xâm nhập vào khuôn viên nhà ở, sân vườn sinh hoạt của chúng ta.

Loài Kiến Carpenter lại có sở thích làm tổ trong đồ gỗ, khiến cho đồ gỗ, nội thất gỗ bị hư hỏng nặng nề, tương tự như mối.